ماشالله آجودانی در این کتاب تلاش دارد تا تاریخِ فرهنگ را به تعبیر خودش ” نگارش” کند. او که به حق از جمله پژوهشگران نامی در باب مشروطه است در این کتاب مجموعه مقالاتی را گرد آورده که به مطالعه شعر و ادب دوران مشروطه مربوطند.
آجودانی که دههها پیش رساله دکتری خویش را در همین زمینه با شفیعی کدکنی گذرانده بود در این کتاب به شرح مباحث مختلفی میپردازد اما کانون اصلی ادعای او در این کتاب ” هوشیاری ملی” ایرانیان در عصر مشروطه و تلاش آنان در به رسمیت شناختن حق حاکمیت ملی است حقی که تجلی آن در مجلس مشروطه و شناختن جایگاه ملت به عنوان واضع قانون است. بدین معنا او به بررسی مفاهیمی همچون وطن، مبارزه با استبداد، علاقه به تکنولوژی و… به عنوان مفاهیم مطرح در شعر مشروطه میپردازد.
نویسنده وطن خواهی و دفاع از ایران را در شعر شعرای مختلف مورد بررسی قرار میدهد از دعوت به خون ریزی عشقی گرفته تا وطن پرستی ملک الشعرای بهار و مبارزه اش با تجزیه طلبی و نقد رضاخان و البته به تفاوت ادبی نگاه این شعرا و تندرویهای آنان نیز اشاره دارد.
آجودانی در ادعایی جالب برجسته شدن نگرش ناسیونالیستی در بین برخی نویسندگان و شعرای ایرانی را به جهت تلاش آنان برای مبارزه با دخالت خارجی و استعمار میداند و توضیح میدهد که ملی گرایی آنان نه فاشیستی و شوونیستی که برای دفاع از وطن بوده است. بدین معنا آجودانی نیز همچون توکلی طرقی تحول معنایی مفهوم وطن را شرح داده و نشان میدهد که چگونه معنای معشوق در شعر ایرانی از یک انسان به وطن شیفت پیدا میکند.
نکته مهم دیگر در کتاب تقسیم بندی مدل فکری و عملکرد فعالان مشروطهخواه با الهام از ایزایا برلین است. برلین در مقایسه فرانسه و روسیه معتقد است فعالان روسی نه روشنفکر که کوشنده فرهنگی بودند و به همین جهت از خود ایده نداشتند، ناقل اندیشه دیگران بودند و دچار تعصب بودند و ادبیات برایشان صرفا حکم یک ابزار را داشت. آجودانی این تعبیر برلین را برای اکثر شخصیتهای دوران مشروطه برمیگزیند و به نظر تنها نگاهی مثبت به آخوند زاده دارد.
از آنجا که کتاب مشتمل بر مجموعه مقالات است در برخی صفحات تکرار ایدهها و جملات به چشم میخورد اما به خصوص توضیح آجودانی در رد نگرش مدرن به مفهوم ملت و نقد به کارگیری نظر انتونی اسمیت و اندرسون و دیگر مدرنها در باب جعلی بودن یا تصوری بودن ملت ایران، توضیح و تفسیر جالب او از شعر” سه تابلوی مریم” و مقاله روشنگرانه او در باب علامه قزوینی کتاب را به اثری درخور توجه بدل میسازد.
۲۴ خرداد ۱۴۰۲